Post by mkarwanhttp://piotrbein.wordpress.com/2010/12/19/wprowadzenie-do-historii-chazarow/
WPROWADZENIE DO HISTORII CHAZARÓW
KEVIN ALAN BROOK
tłumaczył Janusz Mischke (pozwolenie tłumacza na publikację)
Spośród wszystkich niesamowitych losów rozrzuconego wszędzie narodu
żydowskiego , żaden nie był tak niezwykły, jak los Chazarów. – Nathan
Osubel, Ilustrowana historia narodu żydowskiego (1953)
Niezwykłym zjawiskiem w średniowieczu był naród chazarski. Otoczony
przez dzikie plemiona koczownicze, miał on wszystkie zalety narodów
wykształconych: zorganizowane kierownictwo państwowe, duży i rozwinięty
handel, zorganizowaną dobrze armię. Kiedy wielka anarchia, fanatyzm i
głęboka ignorancja panowały w Europie Zachodniej, wtedy państwo
Chazarówe słynęło ze sprawiedliwości i tolerancji religijnej i
prześladowani za wiarę przybywali do niego z różnych zakątków świata.
Jak meteor świeciło jasno na mrocznym horyzoncie Europy i zgasło, nie
pozostawiając żadnego śladu swego istnienia. – Grigoriew O dualizmie
najwyższej władzy u Chazarów w Rosji i Azji (1876), s. 66
Podczas gdy Żydzi byli wszędzie poddani obcej im władzy i w wielu
krajach na całym świecie prześladowani, to Chazaria była jedynym
miejscem w średniowiecznym świecie, gdzie Żydzi faktycznie byli panami
samych siebie …. Dla uciskanych Żydów z całego świata, Chazarowie były
powodem do dumy i nadziei, ponieważ ich istnienie wskazywało na to, że
Bóg nie odwrócił się całkowicie od własnego narodu. – Raymond Szeindlin
Kroniki narodu żydowskiego (1996)
Historia Chazarów jest fascynującym przykładem kwitnącego życia
żydowskiego w czasach średniowiecznych. W tych czasach, kiedy Żydzi byli
prześladowani w całej chrześcijańskiej Europie, królestwo Chazarów było
światłem nadziei dla nich. Żydzi byli w stanie rozwijać się w Chazarii
dzięki tolerancji władców Chazarii, którzy zapraszali bizantyjskich i
perskich uchodźców żydowskich do osiedlania się w ich kraju. Pod wpływem
tych uchodźców Chazarowie poznali religię żydowską i zaczęli nawracać
się na judaizm.
Większość dostępnych informacji o Chazarach pochodzi z arabskich,
żydowskich, armeńskich, bizantyjskich i słowiańskiej źródeł, w
większości w pełni wiarogodnych. Istnieje również duża ilość
archeologicznych dowodów dotyczących Chazarów i obejmujących wiele
aspektów ich życia gospodarczego (rzemiosła, handlu, rolnictwa,
rybołówstwa, itd.), a także ich zwyczajów grzebalnych.
Pochodzenie
Chazarowie byli narodem tureckim1 pochodzącym z Azji Środkowej.
Wcześniej istniejące tam plemiona tureckie wyglądem zewnętrznym były
dość zróżnicowane, choć wiadomo, że byli to ludzie z dominującym cechą w
postaci rudego zabarwienia włosów, a ta cecha uległa zanikowi w niedługi
czas po podbiciu Chazarów przez Mongołów. Na początku Chazarzy wyznawali
szamanizm Tengri, mówili językiem tureckim i byli koczownikami. Później
przyjęli judaizm, islam i chrześcijaństwo, opanowali języki hebrajski i
słowiański i zaczęli osiedlać się w miastach na północnym Kaukazie i na
Ukrainie. Chazarowie zachowali niezależność etniczną przez długi czas,
prawie 800 lat, od V wieku do XIII wieku.
Wcześniejsza historia Chazarów, sadowiących się na południowych
obszarach współczesnej Rosji, do połowy VI wieku, jest do tej pory
nieznana. W przybliżeniu od 550 roku do 630 roku, obszary zamieszkałe
przez Chazarów były zachodnią częścią imperium tureckiego, zarządzanym
przez Niebiesko-Błękitnych Turków (tzw. Turcy Kiuk). Kiedy zachodnia
część imperium tureckiego rozpadła się, w wyniku wojny domowej w połowie
VII wieku, Chazarowie z powodzeniem uzyskali niezależność w swych
miejscach zasiedlenia. W tym czasie chanat Turków Kiuk, pod którego
władaniem Chazarowie żyli, skłonił ich do zaprowadzenie swoistego
systemu rządzenia. Na przykład, Chazarowie przyjęli te same zasady,
które obowiązywały przy mianowaniu kolejnych władców u Turków-Kiuk.
Władza politycznaW okresie maksymalnego rozwoju niezależnego państwa
Chazarów zajmowali oni regiony w południowej Rosji, na Kaukazie
północnym, na wschodniej Ukrainie, na Krymie, w zachodniem Kazachstanie
i północno-zachodnim Uzbekistanie. Inne grupy tureckich plemion takich
jak Sabir i Bułgarzy dostali się pod jurysdykcję Chazarów w 7 wieku.
Chazarowie zmusili niektórych Bułgarów (dowodzonych przez Asparucha) do
przeniesienia się na terytorium współczesnej Bułgarii. W tym samym
czasie innym Bułgarom udało się uciec w rejon górnej Wołgi, gdzie
utworzyli niezależne państwo Bułgarii Nadwołżańskich. Chazarowie mieli w
IX wieku przytłaczającą władzę nad innymi plemionami. Pod ich
bezwzględnym władaniem znajdowali się wschodni Słowianie, Węgrzy,
Pieczyngowie, plemiona Burtasów, północno-kaukaskich Hunów i inne mniej
liczne plemiona i od wszystkich tych swoich poddanych zbierali wysoki
haracz.
W rezultacie zawładnięcia tymi terytoriami Morze Kaspijskie było
nazywane Morzem Chazarskim i do czasów współczesnych w językach
azerbejdżańskim, tureckim, perskim i w arabskich utrzymuje się ta nazwa
Morza Kaspijskiego (w języku tureckim Chazar Deniz, w arabskim Bahr al-
Chazar, w perskim Chazar-darii).
W związku z ich pośrednim udziałem w tworzeniu nowoczesnego bałkańskiego
narodu Bułgarów, Chazarowie mili jeszcze większą rolę w sprawach
europejskich. Działając jako państwo buforowe między światem islamskim i
chrześcijańskim Chazarowie zapobiegali rozprzestrzenianiu się islamu na
północ od Kaukazu. Stało się to za przyczyną wojny arabsko-chazarskiej
pod koniec VII wieku i na początku wieku VIII. Te wojny jasno wykazały,
że Kaukaz i miasto Derbent są granicą między Chazaram i Arabami.
Miasta
Pierwszą stolicą Chazarii było miasto Belendżer, które identyfikowane
jest z wykopaliskami archeologicznymi w rejonie Górnego Czir-Jurt. W
latach 720-tych Chazarowie przenieśli swoją stolicę do Semender,
nadmorskiego miasta w północnym Kaukazie, które słynęło z pięknych
ogrodów i winnic. W 750 roku stolica została przeniesiona do miasta Itil
(inaczej Atil) położonego w dolnym biegu Wołgi. Nawiasem mówiąc, to
terminem “Itil” nazywano w średniowieczu rzekę Wołgę. Itil pozostawał
stolicą Chazarii przez co najmniej 200 lat. Miasto Itil, centrum
administracyjne cesarstwa Chazarii, położone było obok miasta Hazaran, a
to miasto było głównym centrum handlowym Chazarii. Na początku 10 wieku
mieszkańcami miast Hazaran-Itil byli głównie muzułmanie i Żydzi;
zamieszkiwała tam też pewna liczba chrześcijan. W stolicy było wiele
meczetów. Pałac cara znajdował się na wyspie i był otoczony murem
ceglanym. Chazarowie pozostał w stolicy w okresie zimowym, zaś wiosną i
latem ruszali w okoliczne stepy i zajmowali się rolnictwem.
Stolica współczesnej Ukrainy, Kijów, został założony przez Chazarów, (a
być może przez Węgrów). Kijów – bierze nazwę od tureckiej nazwy
miejscowości (Ky = brzeg rzeki, iew = osada). W Kijowie zamieszkiwała
liczna społeczność żydowskich Chazarów. Innymi miastami Chazarów, w
których również mieszkała duża społeczność żydowska, to – Chersoń,
Kercz, Teodozja, Tmutarakań (Fanagoria), Olbia i Sarkel. Lokalnymi
gubernatorami tych miast i regionów na ogół byli Żydzi. Główna twierdza
Chazarów (zbudowana z cegły) została wzniesiona w 834 roku w
miejscowości Sarkel nad rzeką Don. Była to wspólna budowla
bizantyjsko-chazarska, a głównym zarządzającym i budową i jej
pomysłodawcą był Grek Petronas Kamateros.
Cywilizacja i handel.
Głównym pokarmem Chazarów był ryż i ryby. W Chazarii uprawiano także
jęczmień, pszenicę, dynie, melony, ogórki i mak. Było wiele ogrodów i
żyznych regionów na całym Powołżu. Chazarów plony uzależnione były od
wody w Wołdze z powodu na nieregularności opadów deszczu w tych
regionach. Wysokie zapotrzebowanie na futra (wielkie mrozy) Chazarowie
pokrywali z polowań na lisy, zające i bobry.
Chazaria była położona na szlaku handlowym łączącym Azję i Europę.
Wielki Szlak Jedwabny, idący przez państwo Chazarów, tworzył ważne
ogniwo łączące Chiny, Azję Środkową i Europę. Wśród rzeczy, które były
przedmiotem obrotu na drogach wiodących przez Chazarię, były jedwab,
futra, wosk, miód, biżuteria, srebro, monety i przyprawy. Żydowscy kupcy
(radchanici) z Persji przejeżdżali przez Itil w drodze do Europy
Zachodniej, do Chin i innych miejsc. Irańscy sokdaliści także korzystali
z wielkiego Szlaku Jedwabnego, a ich język i litery ich runicznych
zapisów stały się popularne wśród Turków. Chazarowie handlowali z
mieszkańcami Chorezmu (północno-zachodni Uzbekistan) i z Bułgarami znad
Wołgi, a także z portowymi miastami w Azerbejdżanie i w Persji.
System podwójnej władzy Chazarowie przyjęli od Turków, w którym Kagan
był Wielkim Carem, a Bek był cywilnym przywódcą wojska. Kagan pochodził
z dynastii tureckich Asenów, którzy byli również protoplastami Kaganów
wśród innych narodów Azji Środkowej we wczesnym okresie średniowiecza.
Chazarscy Kagani mieli związki rodzinne z władcami Bizancjum, Abchazji,
Węgier i Armenii. Do pewnego stopnia chazarscy Kagani mieli wpływ na
religię Chazarów, ale nikt nie ścigał tych, którzy wyznawali inne
religie. Tak więc, nawet po przyjęciu judaizmu, Kagani jednak dozwalali
greckim chrześcijanom, pogańskim Słowianom, Irańczykom i muzułmanom żyć
w swoich dziedzinach. W stolicy Chazarowie ustanowili siedzibę Sądu
Najwyższego w składzie 7 sędziów z zapewnieniem w tej Izbie
reprezentacji wszystkich religii istniejących w państwie (według jednej
z arabskich kronik tych lat Chazarowie byli sądzeni według praw Tory,
podczas gdy inne plemiona były sądzone według ich własnych praw
plemiennych).
Istnienie społeczności żydowskich na półwyspie krymskim zostało
potwierdzone potwierdzone przez wiele dowodów archeologicznych, a
półwysep ten był we władaniu Chazarów. Krymskie społeczności żydowskie
zostały później uzupełniane przez żydowskich uchodźców z powstania w
perskim Mazdaku, uciekinierów żydowskich spod prześladowań cesarzy
bizantyjskich Leona III i Romanusa I Lekapenosa i z różnych innych
powodów. Żydzi przybywali do Chazarii z ówczesnego Uzbekistanu, Armenii,
Węgier, Syrii, Turcji, Iraku i wielu innych o czym świadczą świadectwa
zawarte u Al-Masouda, w liście Schechtera, u Saadia Gaona i innych.
Arabski autor Dimaszki napisał, że żydowscy uchodźcy przestawili
chazarskim Turkom religię judaistyczną i tureccy Charazowie “uznali, że
ta religia jest lepsza od ich własnej i przyjęli judaizm”. Żydowscy
kupcy radhanici może też mieli wpływ na przyjęcie judaizmu przez
Chazarów. Być może, że przyjęcie judaizmu posłużyło Chazarom za symbol
niezależności politycznej w celu utrzymania równowagi sił między
kalifatem muzułmańskim i bizantyjskim chrześcijaństwem.
W czasie panowania kaganów Bułana i Obadiasza rabiniczny judaizm
rozprzestrzenił się wśród Chazarów. Cyryl przybył do Chazarii w roku 860
i próbował nawrócić Chazarów do chrześcijaństwa bizantyjskiego, ale ta
próba nie powiodła się, ponieważ Chazarowie już przyjęli judaizm. Cyryl
jednak nawrócił wielu Słowian na chrześcijaństwo. Kagan Bułan przyjął
judaizm w roku 838, prawdopodobnie w wyniku dyskusji przeprowadzonej
pomiędzy przedstawicielami żydowskiej, chrześcijańskiej i muzułmańskiej
religii. Ważni ludzie w Chazarii, jak i wielu zwykłych ludzi, stali się
wyznawcami judaizmu. Nieco później kagan Obadia wybudował synagogę i
szkoły żydowskie w Chazarii. I tym sposobem Miszna, Talmud i Tora stały
się ważnym elementem życia Chazarii. W 10 wieku Chazarowie posługiwali
się żydowsko-aramejskim pismem. Główne chazarsko-żydowskie dokumenty
tego okresu pisano w języku hebrajskim. Ukraiński profesor Omeljan
Pricak ocenia się, że w 10 wieku w Chazarii mieszkało około. 30.000
Żydów. W 2002 r. szwedzki numizmatyk, Gert Rispling, znalazł na terenach
dawnej Chazarii w monety żydowskie.
Ogólnie, to Chazarowie mogą być przedstawiani jako pracowici i
tolerancyjni ludzie, którzy byli w kontakcie z resztą świata i oferowali
swoje produkty i usługi w kraju i za granicą. Wiele znalezisk na
terenach dawnej Chazarii potwierdza talent ich autorów i do dziś
stanowią wartość artystyczną.
Upadek i wyginięcie.
Na przebiegu X wieku Słowianie Wschodni byli zjednoczeni pod panowaniem
skandynawskich władców. Nowy państwo słowieńskie, Ruś Kijowska, została
założona przez księcia Olega. Chazarowie, jako że oddziaływali na rozwój
sąsiednich narodów, mili też swój udział w rozwoju Rusi Kijowskiej.
Rusini i Węgrzy również mieli wówczas u siebie system dwuwładzy podobny
jak u Chazarów. Książęta ruscy nawet zapożyczyli sobie tytuł kagana.
Archeolodzy odkryli wiele chazarskich i prawdopodobnie chazarskich
obiektów wykopaliskowych (w tym odzież i sprzęt) na cmentarzach Wikingów
w Czernihowie, Gniezdowie, Kijowie a także nawet w Birke (Szwecja).
Mieszkańcy Rusi Kijowskiej zapożyczyli procedury prawne od Chazarów.
Ponadto, niektóre słowa chazarskie stały się częścią starego języka
słowiańskiego, na przykład: bohater (dzielny wojownik) oczywiście
wywodzi się od chazarskiego słowa baghatur.
Rosja odziedziczyła większość dawnego terytorium Chazarów w końcu X i na
początku XI wieku. Jedną z największych klęsk ponieśli Chazarzy w roku
965-tym, kiedy to rosyjski książę Światosław zdobył ich twierdzę Sarkel.
Prawdopodobnie zdobył Itil w dwa lata później, a następnie ruszył na
Bałkany. Pomimo odniesionych porażek i objawów upadku Chazarowie nie
zginęli jako naród. Niektórzy wyemigrowali na zachód, na Węgry, do
Rumunii i do Polski, mieszając się z innymi żydowskimi społecznościami.2
Odnośniki:
1. Wiele średniowiecznych historyków uważało, że Chazarowie byli
tureckiego pochodzenia. Taki poglad wyrażali Teofan, al-Masoudi, rabin
Jehuda ben Barziłaj, Martin Oppawiensis oraz anonimowi autorzy
gruzińskich kronik i chińskiej kroniki Tiang-szu. Arabski pisarz
al-Masoudi w Kitab al-Tanby napisał: … Chazarzy … to plemię tureckie.
(wzięte z Peter Golden, Studia chazarskie, str. 57-58). Z Tiang-shu:
“K’o-sa (Chazarowie) … należą do tureckiego ludu”. (wzięte z Peter
Golden, Studia chazarskie, str. 58). W Chronofragii Teofan napisał:
Podczas pobytu tam (w Łacykie) on (cesarz bizantyjski Herakles), zwrócił
się do wschodnich Turków, którzy zwą się Chazarami, aby stali się jego
przyjaciółmi. (z Teofan – Kronika Teofana Wyznawcy, przekład Cyryla
Mango i Rogera Scott1a, 1997, s. 446). Twierdzenie, że Chazarowie byli
Scytami nie znajduje żadnych podstaw.
2. T. S. Miller stwierdził, że około XI wieku zjudeizowani Chazarzy byli
częścią społeczności żydowskiej w bizantyjskim mieście Pera (patrz:
Timothy S. Miller Legenda o św. Zotikos według Konstantyna Akropolitesa
w Analecta Bollandiana tom 112, 1994, strony 339-376).
Rekomenduje się w razie dalszych badań:
Wielu przydatnych publikacji nt. Chazarów nie ma wstępnego przeglądu.
Niektóre z tych publikacji można znaleźć w księgarniach i bibliotekach:
The Jews of Khazaria by Kevin Alan Brook (Jason Aronson, 1999).
Хазарско-еврейские документы X века, Chazarsko-żydowskie dokumenty X
wieku – Norman Golb i Omelian Golb z dodatkiem nowego artykułu
Władimira Jakowlewicza Pietruchina (Heszarim, 1997).
Очерки Хазарской Археологии, Swietłana a. Płatniewa – Zarys chazarskiej
archeologii (Heraszim, 1999).
Historia Chazarów – Michaił I. Artyamonow (Filolog nr СПбГУ, 2002).
The History of the Jewish Khazars by D.M. Dunlop (Schocken, 1967).
Khazar Studies: An Historico-Philological Inquiry into the Origins of
the Khazars by Peter B. Golden (Akadémiai Kiadó, 1980).
The Khazar Fortress of Sarkel
Khazaria Image Gallery
Bibliography of Khazar Studies, 1901-Present
This page in English
Türkçe
Cette page en français
Khazaria.com Homepage